דוד ווידער ע"ה האָט בעת דער ערשטער באַגעגעניש אין קאָלאָמיי ( מאַי 2003) אונדז אויסגעזונגען אַ ריי זעלטענע לידער, איינגערעכנט אַ קורצן פּורים־שפּיל, "דער קוימענקערער" (דער פולער טעקסט דאָ) און אַ ליד "יעקב'ס חלום" ('מה נורא המקום הזה'), וואָס לויט ווי ער האָט געזאָגט פלעגט מען דאָס ביי זיי אויסזינגען אויף פּורים בעת מ'איז געגאַנגען פון הויף צו הויף מיטן פּורים־שפּיל. ער האָט, פאַרשטייט זיך, אויך פיל דערציילט פון זיין לעבן און זיינע קינדעריאָרן אין סיגעט (ביז ער איז געוואָרן 5 יאָר אַלט), דערנאָך אין הערלוי און שפּעטער אין יאַס.
צווישן די פאַרשידענע לידער האָט ער אונדז אויך אויסגעזונגען דעמאָלט דאָס גוט באַקאַנטע טראַדיציאָנעלע "עצביהם כסף וזהב" פון "הלל". דאָס ליד זינגט מען אויף אַ סך יום־טובים (אָבער ניט ימים נוראים), ווי אויך ראש חודש און חנוכה. דוד ווידער האָט עס דווקא פאַרגעדענקט ווי אַ מין "פּורים־שפּיל", מעגלעך ווי נאָך אַ ליד וואָס מ'פלעג אויסזינגען ווי אַ טייל פונעם קינדערשן פּורים־שפּיל רעפּערטואַר. "קוימענקערער" פלעג ער אויסשפּילן צוזאַמען מיט זיין ברודער, סיי אין הערלוי און סיי שפּעטער אין יאַס אין די 1930ער און היות ווי די שפּיל גופא איז גאַנץ קורץ, פלעגן זיי אפּנים אויך אויסזינגען עטלעכע לידער ווי "עצביהם כסף וזהב" און אפשר אויך "יעקב'ס חלום" (הגם דאָס צווייטע איז גאָרניט אַזוי פריילעך).
די שורות פון תהילים, וואָס מע געפינט זיי, פאַרשטייט זיך, אין יעדן סידור, ווערן אין דעם ליד פאַרטייטשט, דאַכט זיך, ניט זעלטן אויף אַ שפּילעוודיק־אָפּלאַכערישן אופן. דאָס שטימט אוודאי מיטן לוסטיקן גייסט פון פּורים. דאָס איז אויך אין גייסט פונעם טראַדיציאָנעלן צוויישפּראַכיקן הומאָר וואו דער "הויכער רעגיסטער" פון לשון־קודש ווערט צונויפגעפּאָרט ניט מיט דעם קאָנווענציאָנעלן "טייטש"־לשון, נאָר דווקא מיט די פּראָסטע רייד (און דערפאַר אָפט אויסגעדריקט אין אַ "נידעריקן סטיל"). שפּורן דערפון קען מען געפינען אין די ווערק פון אַזעלכע שרייבער ווי אַקסנפעלד, מענדעלע און אפנים פיל אַנדערע. טביה'ס גוט באַקאַנטע פּסוקים ביי שלום־עליכמען (און ביי געוויסע אַנדערע העלדן זיינע) זענען מעגלעך די העכסטע שעפערישע אַנטוויקלונג פון דעם מין צווישנשפּראַכיקן הומאָר.
די פּסוקים אויף וועלכע דאָס ליד איז געבויט, (אין תהילים קטו און קלה), זענען –
אין קט"ו:
ד עֲצַבֵּיהֶם, כֶּסֶף וְזָהָב; מַעֲשֵׂה, יְדֵי אָדָם.
ה פֶּה-לָהֶם, וְלֹא יְדַבֵּרוּ; עֵינַיִם לָהֶם, וְלֹא יִרְאוּ.
ו אָזְנַיִם לָהֶם, וְלֹא יִשְׁמָעוּ; אַף לָהֶם, וְלֹא יְרִיחוּן.
ז יְדֵיהֶם, וְלֹא יְמִישׁוּן--רַגְלֵיהֶם, וְלֹא יְהַלֵּכוּ; לֹא-יֶהְגּוּ, בִּגְרוֹנָם.
ה פֶּה-לָהֶם, וְלֹא יְדַבֵּרוּ; עֵינַיִם לָהֶם, וְלֹא יִרְאוּ.
ו אָזְנַיִם לָהֶם, וְלֹא יִשְׁמָעוּ; אַף לָהֶם, וְלֹא יְרִיחוּן.
ז יְדֵיהֶם, וְלֹא יְמִישׁוּן--רַגְלֵיהֶם, וְלֹא יְהַלֵּכוּ; לֹא-יֶהְגּוּ, בִּגְרוֹנָם.
און אין קל"ה:
טו עֲצַבֵּי הַגּוֹיִם, כֶּסֶף וְזָהָב; מַעֲשֵׂה, יְדֵי אָדָם.
טז פֶּה־לָהֶם, וְלֹא יְדַבֵּרוּ; עֵינַיִם לָהֶם, וְלֹא יִרְאוּ.
יז אָזְנַיִם לָהֶם, וְלֹא יַאֲזִינוּ; אַף, אֵין־יֶשׁ־רוּחַ בְּפִיהֶם.
טז פֶּה־לָהֶם, וְלֹא יְדַבֵּרוּ; עֵינַיִם לָהֶם, וְלֹא יִרְאוּ.
יז אָזְנַיִם לָהֶם, וְלֹא יַאֲזִינוּ; אַף, אֵין־יֶשׁ־רוּחַ בְּפִיהֶם.
און לויט יהואשעס איבערזעצונג (וועלכע איז אוודאי אַן ערנסטע) –
קט"ו:
4 זײערע געצנבילדער זײנען זילבער און גאָלד,
דאָס װערק פון אַ מענטשנס הענט.
5 זײ האָבן אַ מױל און רעדן ניט,
זײ האָבן אױגן און זעען ניט;
6 זײ האָבן אױערן און הערן ניט,
זײ האָבן אַ נאָז און שמעקן ניט;
7 הענט בײַ זײ, אָבער זײ קענען ניט אָנטאַפּן,
פיס ביי זײ, אָבער זײ גײען ניט;
זײ טוען ניט אַ הױך מיט זײער קעל.
קל"ה:
15 די געצנבילדער פון די פעלקער זײנען זילבער און גאָלד,
דאָס װערק פון אַ מענטשנס הענט.
16 זײ האָבן אַ מױל און רעדן ניט,
זײ האָבן אױגן און זעען ניט;
17 זײ האָבן אױערן און הערן ניט;
ניטאָ צו מאָל אַן אָטעם אין זײער מױל.
דוד ווידער'ס נוסח פונעם ליד, וואָס ער האָט זיך עס אויסגעלערנט ביים טאַטן, איז, ווייזט אויס, אַביסל "קאַליע" געוואָרן פון דעם וואָס דער טעקסט וואָס ער האָט געקראָגן פאַר די אויגן איז דווקא דער פון תהילים קלה. אין יעדן פאַל אָט איז דער פולער טעקסט לויטן צווייטן און פולן נוסח:
עֲצַבֵּי הַגּוֹיִם, כֶּסֶף וְזָהָב; מַעֲשֵׂה, יְדֵי אָדָם –
אַ געמאַכטן גאָט האָבן זיי,
וואָס זיי האָבן אַליין באַשאַפן.
אָך און וויי און וויסט איז זיי,
אַ געמאַכטן גאָט האָבן זיי!
אָבער אונדזער גאָט אין הימל,
וואָס ער וויל, דאָס טוט ער
און וועמען ער וויל, דעם גיט ער.
אַ פֶּה־לָהֶם, וְלֹא יְדַבֵּרוּ –
אַ מויל האָט זייער גאָט
נאָר ער קען נישט רעדן.
אָך און וויי און וויסט איז זיי,
אַ שטומען גאָט האָבן זיי.
אָבער אונדזער גאָט אין הימל,
וואָס ער וויל, דאָס טוט ער
און וועמען ער וויל, דעם גיט ער.
עֵינַיִם לָהֶם, וְלֹא יִרְאוּ –
אויגן האָט זייער גאָט,
נאָר ער קען נישט זעען.
אָך און וויי און וויסט איז זיי,
אַ בלינדן גאָט האָבן זיי.
אָבער אונדזער גאָט אין הימל,
וואָס ער וויל, דאָס טוט ער
און וועמען ער וויל, דעם גיט ער.
אָזְנַיִם לָהֶם, וְלֹא יַאֲזִינוּ –
אויערן האָט זייער גאָט
נאָר ער קען נישט הערן.
אָך און וויי און וויסט איז זיי,
אַ טויבן גאָט האָבן זיי!
אָבער אונדזער גאָט אין הימל,
וואָס ער וויל, דאָס טוט ער
און וועמען ער וויל, דעם גיט ער.
אַף, אֵין־יֶשׁ־רוּחַ בְּפִיהֶם –
אַ נאָז האָט זייער גאָט,
נאָר ער קען נישט שמעקן.
אָך און וויי און וויסט איז זיי,
אַ סמאָרקאַטן גאָט האָבן זיי!
אָבער אונדזער גאָט אין הימל,
וואָס ער וויל, דאָס טוט ער
און וועמען ער וויל, דעם גיט ער.
אָפּלאַכן פון "זייער גאָט" און דערביי האָבן שטאַרק רחמנות אויף די געצנדינער, אָדער ווי דוד ווידער האָט עס דערקלערט אויף די קריסטן, איז פאַר זיך אַ גאַנץ לוסטיקער צייטפאַרטרייב. און אונדזערע פאָלקלאָר־פאָרשער האָבן שוין מסתמא באַמערקט אַז דער תנכישער מערצאָל (אָפּגעטער אָדער געצן) ווערט אינעם יידישן אויסטייטש פאַרביטן אויף איינצאָל פאַרוואַדלענדיק דאָס ליד אין אַ בולטן אַניט־קריסטלעכן חוזק. אינטערעסאַנט אויך אַז די ווייטערדיקע פאָלקסטימלעכע גילגולים פון דעם מין ליד ווערן ביי די זאַמלער אַזו־צי־אַנדערש פאַרבונדן מיט הומאָר און פריילעכקייט. י. ל. כהן שטעלט אַריין דאָס ליד "זאָג מיר, געטשינקע, וואָס זשע מאַכסטו" אינעם אָפּטייל פון "הומאָריסטישע לידער" און די צוויי לידער ("איי, זאָגט ער 'פּה להם ולא ידברו' " און "געטשינקע, וואָס דו מאַך?") באַווייזן זיך דווקא צווישן די פּורים־לידער אין דעם ערשטן אָפּטייל פון גינזבורג–מאַרעקס זאַמלונג (יענער אָפּטייל נעמט אַריין רעליגיעזע, נאַציאָנאַלע און יום־טובדיקע לידער).
אָבער דעם אמת געזאָגט, פאָרמאָגט דער דאָזיקער נוסח, וואָס דוד ווידער האָט אויפגעהיט, מערניט ווי איין פאַל פון דעם פריער דערמאָנטן צווישנשפּראַכיקן הומאָר, וואָס בויט זיך אויפן קאָנטראסט צווישן לשון־קודש און פּראָסט־יידיש. בלויז אין דעם לעצטער סטראָפע געפינען מיר דאָס ניט־קיין צופעליק סלאַווישע וואָרט "סמאַרקאַטע" (אָדער "סמאָרקאַטע") וואָס מאַכט דעם באַטייט נאָך מער לעכערלעך – אי ווייל "סלאַוויש" איז במילא פּראָסטער און דערפאַר אָפט סטיליסטיש "נידעריקער", אי ווייל מע טוט כלומרשט דעם "גאָט זייערן" אַ בערישע טובה דערלאָזנדיק, אַז ער מעג אפילו פאַרמאָגן סמאַרק ביי זיך אין נאָז, אָבער בלויז בשפע אַזוי ווי ביי עפּעס אַ שטאַרק פאַרקילטן פּאַרשוין, אָדער ווי אַ קליין אומבאַהאָלפן קינד (אַ סמאָרקאַטש!), און טאַקע דערפאַר קאָן ער נאָך אַלץ ניט שמעקן (אָדער אויב מע גייט נאָך תהילים קלה: אפילו ניט אָטעמען).
קאָן זיין, אַז צוליב דעם שטאַרקן אנטי־קריסטלעכן כאַראַקטער פון דעם ליד איז עס, אפנים, פאַרהעלטענישמעסיק גאַנץ זעלטן רעפּרעזענטירט געוואָרן אין די פאַרשידענע זאַמלונגען פון יידישע פאָלקסלידער. שוין אָפּגערעדט אין די סאָוועטישע זאַמלונגען, וואו דאָס וואָלט אוודאי פאַררעכנט געוואָרן פאַר אַ העסלעך שאָוויניסטיש אתה־בחרתניש ליד. איז טאַקע שווער צו וויסן ווי־אַזוי איז דאָס לכתחילה צווישפּראַכיק ליד מגולגל געוואָרן אויף פאַרשידענע וואַריאַנטן אין וועלכע דער לשון־קודש קאָמפּאָנענט איז שטאַרק איינגעשרומפּן אָדער לחלוטין נעלם געוואָרן. און ס'איז אויך ניט גרינג צו דערגיין צי דער צוויישפּראַכיקער הומאָר האָט אין די פריערדיקע נוסחאות געשפּילט אַ מער פּראָמינענטע ראָליע ווי אין דוד ווידער'ס נוסח.
היינטיקע צייטן קען מען אָבער געפינען זעלטענע אינפאָרמאַציע אַדאַנק ר' גוגל ב"ר אינטערנעט, דעם באַקאַנטן אַלוועלטלעכן "סיני", אַ מין תלמיד־חכם וואָס ווייסט טאַקע אויף אַן אמת אַ וועלט מיט זאַכן, הגם פאַרשטיין פאַרשטייט ער געוויינטלעך – אַ קרענק. איז אָט אַז מע גיט אַ זוך געפינט מען די פאָלגנדיקע צוויי וואַריאַנטן פון אונדזער ליד ווי עס איז פארשריבן געוואָרן פון די היינטיקע חסידים, וואָס ביי זיי, די וואַריאַנטן, קער דאָס אפשר זיין אַ לעבעדיקער המשך פון אַן עלטערער טראַדיציע. דער ערשטער מיטן נאָמען "לא לנו ניגון" (און עס ווערט צוגעשריבן צו "מהר"ר אהרן שטערן ע"ה") איז איינגעשריבן דווקא ווי אַ טייל פונעם פּסחדיקן סדר, עס קומט דארט גלייך נאָך דער חד־גדיא און דעם "אַלמעכטיקער גאָט". אָט איז ער ווי ער שטייט און גייט (מיט דער היינטיקער "חרדישער" גראַמאַטיק און אָרטאָגראַפיע):
און דער צווייטער נוסח, אפשר נאָך מער אָפּלאַכעריש איז עטוואָס נאָך מער מאָדערן, היינו מער היינטצייטיק, אָבער דער עיקר דאָ איז די ווייט אָנשפּאַרנדיקע שפּילעוודיקייט און דער קאָנטראַסט צווישן לשון־קודש און יידיש (צי גאָר: "יודיש?"). דאָ איז דער קאָנטראַסט אפשר שוין לאוו דווקא "הויך" אַקעגן "נידעריק", ווי "תהילימדיק" און "אוראַלט" פון איין זייט אַקעגן "טאָגטעגלעך־היינטצייטיק" פון דער אַנדערער:
ס'איז נאָך טאַקע היפּשלעך ווייט צו פּורים און פּסח, טאָ לאָמיר ווינטשן אַלעמען פון פּסח ביז פּסח לאַנגע, לאַנגע יאָר צו זיין און בלייבן זעעוודיק, הערנדיק, גייענדיק, מיט די הענט מאַכנדיק, רעדנדיק און אחרון אחרון – בשום אופן ניט סמאַרקאַטע!
